Kamulaştırma kararı nedir? Mülkiyete atılan en sert düdük
Şunu peşin söyleyeyim: Kamulaştırma kararı sadece teknik bir idari işlem değil; mülkiyet hakkının üzerine çalınan en sert düdük. Kimi zaman sahaya düzen getirir, kimi zaman oyunun ritmini bozar. “Kamu yararı” perdesi aralandığında karşımıza çıkan tablo hep pürüzsüz değil: Kimin yararı, kimin zararı, kim karar veriyor ve kim bedel ödüyor? Bu yazı, tartışmayı bilinçli şekilde büyütmek için yazıldı.
Tanım: Kamulaştırma kararı nedir?
Kamulaştırma kararı, devletin veya yetkili kamu idaresinin, özel mülkiyetteki bir taşınmazı kamu yararı amacıyla ve bedelini ödeyerek zorla edinmesine yönelik verdiği resmî idari karardır. Karar; planlama (ör. yol, baraj, okul, hastane), kamu yararı kararının alınması, yetkili organın onayı, bedel tespiti ve uzlaşma girişimi, tescil ve ödeme gibi adımların düğüm noktasıdır. Kağıt üzerinde basit görünür; pratikte ise siyaset, ekonomi, şehircilik, çevre ve sosyoloji bu kararın içine aynı anda sızar.
Kararın anatomisi: Adım adım işleyiş
- Plan ve gerekçe: İdare, taşınmazın bir kamu hizmeti için gerekli olduğunu somut verilerle ortaya koyar.
- Kamu yararı kararı: Yetkili kurul/organ “bu iş toplumun ortak menfaatinedir” der ve dosyayı açar.
- Yetki ve usul: Hangi kurumun karar vereceği, hangi belgelerin zorunlu olduğu, hangi sürelerin işleyeceği belirlenir.
- Bedel tespiti ve uzlaşma: Taşınmazın “rayiç bedeli” hesaplanır; malikle uzlaşma aranır, olmadıysa yargı yolu ve tescil süreçleri devreye girer.
- Acele kamulaştırma (istisna): Aciliyet iddiasıyla süreç hızlandırılabilir; tam da bu nokta tartışmaların merkezidir.
Zayıf halkalar: Neden eleştiriliyor?
Kamu yararı: Esnek mi, muğlak mı?
Kamu yararı sihirli bir şemsiye gibi kullanıldığında, neredeyse her proje bu kavrama sığabiliyor. Peki ölçülebilir kriterler yeterince net mi? Stratejik plan, çevresel etki, sosyal etki ve maliyet-fayda analizi gerçekten kamuya açık ve karşılaştırmalı biçimde mi yürütülüyor? Muğlak tanımlar, keyfî karar riskini artırıyor.
Bedel tespiti: Rayiç mi, realite mi?
“Rayiç bedel” kağıt üzerinde adil görünür; fakat piyasanın dalgalı olduğu dönemlerde, finansmana erişimin kısıtlı olduğu yerlerde veya ev, iş, komşuluk gibi maddi olmayan değerlerin yoğunlaştığı mahallelerde bedel tespiti gerçek yaşam maliyetini yakalamakta zorlanır. Yerinden edilmenin psikolojik ve ekonomik etkisi çoğu kez cetvele sığmaz.
Acele kamulaştırma: İstisna mı, yeni normal mi?
“Acele kamulaştırma” zorunlu haller için tasarlanmış bir baypas’tır. Ancak süreç, şeffaflığı azaltıp güç dengesini idare lehine çevirdiğinde, istisnanın rutinleştiği algısı doğar. Projeyi geciktirmemek kamu yararıdır; peki hakkaniyeti ezmemek değil midir?
Katılım ve şeffaflık: ‘Duyuru’ katılım değildir
İmar planı askısı, resmi ilan, toplantı… Güzel. Ama gerçek katılım; veriye erişim, bağımsız değerleme, karar öncesi istişare ve itirazların ciddiyetle ele alınması demektir. Dosyayı görmek başka, dosyanın kaderini değiştirebilecek güce sahip olmak bambaşkadır.
Tartışmayı büyütelim: Provokatif sorular
- “Kamu yararı” kimin sözlüğünde yazılı? Seçmen çoğunluğunun menfaati mi, azınlığın yaşam hakkı mı, ekosistemin sürdürülebilirliği mi?
- Bedel yerine “paylaşım” mümkün mü? Neden bazı projelerde maliklere uzun vadeli gelir ortaklığı, hisse, kira garantisi gibi modeller konuşulmuyor?
- Acele kararda kim acelesi olan? Toplumun mu, yüklenicinin mi, takvimin mi?
- Veri kimin elinde? Değerleme ve etki analizleri açık veri olarak yayımlanmalı mı? Bağımsız denetim zorunlu olmalı mı?
Bugünün yansımaları: Şehir, ekoloji, inovasyon
Kamulaştırma kararı; kentin dokusunu, ulaşım akışını, konut piyasasını ve hatta girişimcilik hareketliliğini etkiler. Bir mahallenin dağılması, KOBİ’lerin tedarik zincirinin kopması, kiraların artması, yeşil alanların parçalanması… Hepsi domino taşları gibi birbirini iter. Ekolojik açıdan bakınca; su havzaları, tarım alanları ve kıyı şeritleri üzerindeki baskı, geri döndürülemez sonuçlar üretir. İnovasyon tarafında ise açık veri tabanlı, yapay zekâ destekli değerleme ve katılımcı planlama araçları yeni bir ufuk açabilir; ama ancak karar öncesi tartışmayı gerçekten mümkün kılarsa.
Kamulaştırma kararı nasıl daha adil olur?
Şeffaf metrikler ve sınır çizgileri
Kamu yararı kriterleri; karbon ayak izi, sosyal etki, uzun vadeli bakım maliyeti ve alternatif senaryolarla birlikte, önceden tanımlı ve ölçülebilir hale getirilmeli. “Neden bu arazi, neden bu ölçek?” sorusunun cevabı herkesin anlayacağı dilde yayımlanmalı.
Bağımsız değerleme + yaşam maliyeti katsayısı
Bedel tespitinde tekil ekspertiz yerine bağımsız kurullarla çoklu değerleme ve yerinden edilme katsayısı gibi toplumsal maliyeti gözeten bir çarpan düşünülebilir. Taşınma, iş kaybı, bakım ve ağ etkisi (müşteri, komşuluk, tedarik) gibi görünmez kalemler hesaba katılmadıkça adalet eksik kalır.
Paydaşlık ve gelir paylaşımı
Stratejik projelerde maliklerin gelir ortaklığı, pay/hisse veya uzun vadeli kira geliri modeliyle sürece dahil edilmesi; “bedel ödedik, bitti” yaklaşımını “değer paylaşıldı” zeminine taşıyabilir.
Dijital katılım kanıtı
Karar öncesi istişareler için zincir-dışı/üzerinde doğrulanabilir katılım kayıtları oluşturulabilir. “Görüştük” demek yerine, “kim ne zaman ne dedi ve bu görüş karar taslağını nasıl değiştirdi?” sorusuna somut yanıt verebilen bir sistem…
Eleştirel sonuç: Kuralları bilen değil, kuralları tartışan toplum
Kamulaştırma kararı nedir? Hukuken: Kamu yararı için bedeli ödenerek yapılan zorunlu edinim kararı. Siyaseten: Gücün meşruiyet testlerinden biri. Ahlaken: Adalet duygusunun sınavı. Eğer kamu yararı gerçekten “kamunun” olmasını istiyorsak; tanımı daraltmalı, süreçleri şeffaflaştırmalı, bedeli sadece parayla ölçmeyip paylaşımcı modelleri denemeliyiz. Yoksa geriye şu soru kalır: Bir proje bittiğinde, kent gerçekten kazandı mı; yoksa sadece birileri bitiş düdüğünü mü çaldı?